Turmaliny- szereg minerałów należących do grupy krzemianów. Oprócz szerlu, należą do minerałów rzadkich lub bardzo rzadkich.

Nazwa pochodzi od syngaleskiego turmali określającego zdolność do przyciągania, po podgrzaniu, popiołu z ognia.

 

Właściwości :

Wzór chemiczny:

wzór ogólny:

XY3Z6[(OH)4(BO3)3(Si6O18)]

Gdzie:

X – Na

Y – Fe, Mg, Ca, Mn, (Li + Al.)

Z – Al, Fe

– borokrzemiany sodu, wapnia, glinu, litu, magnezu, żelaza, manganu. Niekiedy zawierają też: chrom, nikiel, tytan, wanad, itr.

Układ krystalograficzny – wszystkie krystalizują w układzie trygonalnym

Twardość w skali Mohsa – 7 do 7,5

Łupliwość – niewyraźna, brak

Rysa – biała

Przełam – muszlowy, nierówny

Gęstość – 2,90 do 3,26 g/cm³

Barwa – wyjątkowo duża różnorodność barw

Połysk – szklisty, czasami żywiczny

Współczynniki załamania : no = 1,669 i ne = 1,638 (długość fali ~ 590nm)

Cechy charakterystyczne – magnetyczny, zmienność barw polichromatycznych i zmienność pleochroniczną.

Zazwyczaj tworzą kryształy o pokroju słupkowym, pręcikowym, igiełkowym a na ścianach kryształów wykazują charakterystyczne zbrużdżenia zgodne z wydłużeniem słupów. Występują w skupieniach zbitych, ziarnistych, pręcikowych, igiełkowych i promienistych (tzw. "słońce turmalinowe").

Są kruche, przezroczyste, wykształcają kryształy wrosłe i narosłe.

Część turmalinów ujawnia optyczny efekt kociego oka (turmalinowe kocie oko istnieje w różnych barwach), pleochroizm i "efekt aleksandrytu" – w świetle naturalnym są żółtawozielone, w sztucznym – pomarańczowoczerwone.

Turmalin łatwo elektryzuje się (jest piro- i piezoelektryczny), przyciąga kurz, skrawki papieru. Ze względu na to zjawisko turmaliny należy czyścić częściej niż inne kamienie.

Wskutek podgrzania do temperatury 450–650 °C u niektórych turmalinów może nastąpić zmiana barwy. Turmaliny przefarbowane promieniami gamma nie mają trwałej barwy.

Syntetyczne turmaliny służą tylko do celów badawczych. Kamienie oferowane jako syntetyczne turmaliny są w rzeczywistości syntetycznymi spinelami o barwie turmalinu.

 

Nomenklatura handlowa :

-achroit (gr. achroos = bezbarwny) – bezbarwna odmiana turmalinu, bardzo rzadki, występuje na Madagaskarze, w Brazylii i w USA. Zdobiony szlifem brylantowym lub rozetowym. By uzyskać bezbarwny turmalin często podgrzewa sie turmaliny różowe.

-rubelit – czerwona odmiana turmalinu, tzw. "turmalin syberyjski", "turmalin bordeaux". Z Brazylii pochodzi druza kryształów rubelitu ważąca 4 tony, pojedyncze osobniki osiągały wielkość 40 cm. Najczęściej stosuje się szlif tabliczkowy lub szlif schodkowy.

 -drawit (dravit) – żółtobrunatny, brunatnozielony, brunatnoczerwony, nazwa od rzeki Dravy lub od okręgu Drave w Austrii. Rzadkość stanowią niebieskie kryształy dravitu z Chin. Rzadko stosowany w jubilerstwie.

-indigolit (indikolit) – ciemnoniebieski turmalin. Bywa często podgrzewany by rozjaśnić barwę i uzyskać bardziej atrakcyjnywygląd kamienia. Występuje w Rosji – na Syberii, na Madagaskarze, w USA i w Brazylii.

-verdelit – zielona we wszystkich odcieniach odmiana turmalinu, ładne kryształy do 10 cm pochodzą z Brazylii (największy kryształ mierzy 1m i ma 20 cm grubości "The Rocket". Najczęściej stosuje się szlif tabliczkowy lub szlif schodkowy.

-schörl (szerl, szerlit, skoryl) – czarny, nazwa od wyrażenia z dawnej gwary górniczej. Używany do wyrobu biżuterii żałobnej – rzadko stosowany w jubilerstwie.

-syberyt – fioletowoczerwony do fioletowoniebieskiego; niekiedy używany jako synonim rubelitu. Nazwa pochodzi od występowania na Uralu.

 

Nomenklatura mineralogiczna :

-buergeryt (turmalin żelazowy) – ciemnobrunatny lub czarny

-elbait (turmalin litowy) – wielobarwny (niektóre kryształy zawierają nawet 15 różnych barw i odcieni), tzw. "turmalin arbuzowy" (wyjątkowo ceniony i atrakcyjny kamień kolekcjonerski), nazwa od wyspy Elby we Włoszech. W Brazylii w Minas Gerais znaleziono w 1978 r. kryształy o długości 1 metra

-drawit (dravit) (turmalin magnezowy) – żółtobrunatny, brunatnozielony, brunatnoczerwony, nazwa od rzeki Drawy

-liddicoatyt (turmalin wapniowy) – wielobarwny, nazwa od nazwiska amerykańskiego gemmologa. Został odkryty na Madagaskarze. Od elbaitu odróżnia się większą zawartością wapnia

-schörl (szerl, szerlit, skoryl) – turmalin żelazawy – czarny, nazwa od wyrażenia z dawnej gwary górniczej. Używany do wyrobu biżuterii żałobnej. Kryształy pochodzą z Brazylii, USA, Kazachstanu (ponad 1m długości), Ukrainy i Norwegii – ponad 3 × 1 m

-tsilaisyt (turmalin manganowy) – ciemnożółty lub zielony, nazwa od lokalnej nazwy na Madagaskarze. Wydobywa się go z pegmatytów w Nepalu i Mozambiku, otrzymany został na drodze syntezy

-uwit (uvit) (turmalin magnezowy) – zielony, ciemnobrunatny lub czarny; nazwa od prowincji Sri Lanki (Cejlon)

 

Występowanie :

Stanowią składnik granitów, pegmatytów, żył kwarcowych. Czasami tworzą niemal monomineralne skały (turmalinit).

Miejsca występowania: Brazylia – Minas Gerais, Paraiba, USA – Kalifornia, Maine, Rosja, Pakistan, Afganistan, Sri Lanka, Namibia, Madagaskar, Włochy – Elba.

W Polsce – występuje najbardziej pospolity, czarny szerl na Dolnym Śląsku.

 

Zastosowanie :

-w jubilerstwie do wyrobu atrakcyjnej i drogiej biżuterii

-w przemyśle optycznym i radiotechnicznym

-są używane do produkcji ciśnieniomierzy

-cenione i bardzo poszukiwane kamienie kolekcjonerskie

-Największe kryształy osiągają wielkość 3-5 metrów